Emmanuel Levinas (1906–1995) was een Frans-joodse filosoof die het westerse denken radicaal heroriënteerde. Waar de filosofie vaak begint bij het ‘ik’ en de rede, begint Levinas bij de Ander — de ander als gezicht, als kwetsbare aanwezigheid die mij aanspreekt en een beroep op mij doet. Volgens Levinas is dit geen abstracte gedachte, maar een concrete ervaring: de Ander confronteert mij met een oneindige verantwoordelijkheid, die voorafgaat aan elke beslissing, regel of theorie.
Die verantwoordelijkheid is asymmetrisch: de ander gaat mij altijd vooraf. Ethiek is dan ook geen kwestie van contract of wederkerigheid, maar van aangesproken worden. Levinas stelt dat deze ethiek voorafgaat aan recht, beleid of systeem. Hij noemt het: ethiek als eerste filosofie.
Voor professionals in zorg, onderwijs en sociaal werk is dit een diepzinnige maar herkenbare gedachte. In de ontmoeting met cliënten of leerlingen ervaren ze vaak precies dát: een appel, een kwetsbaarheid, een vraag die niet ‘past’ binnen standaardprotocollen. Levinas helpt dat serieus te nemen als beginpunt van professioneel handelen: niet de regel, maar de relatie. Niet ‘doen wat hoort’, maar ‘antwoord geven op wie voor je staat’.
In een tijd van standaardisering, bureaucratie en beheersingslogica, biedt Levinas een ander begin: luisteren, nabij zijn, geraakt worden. Zijn denken nodigt professionals uit tot morele waakzaamheid — niet als plicht, maar als gevoeligheid. Niet alles is op te lossen of af te vinken. Soms is het genoeg dat je er bént, en antwoord geeft.
“Verantwoordelijkheid betekent: wakker blijven terwijl de ander slaapt.”
– Emmanuel Levinas, parafraserend uit interviews en lezingen
Leestip: Levinas in de praktijk. Een handleiding voor het best mogelijke helpen privé en in de zorg. Jan Keij (2018)
Reflectie: Wanneer werd jij in je werk aangesproken op een manier die je niet kon negeren — en wat deed je toen?